Periaaseq
Innuttaasut kisitsisitigut paasissutissiorneranni nalunaarsuiffik
Innuttaasut kisitsisitigut paasissutissiorneranni najoqqutarisaq tassaavoq Naatsorsueqqissaartarfiup innuttaasut kisitsisitigut paasissutissiorneranni nalunaarsuiffia. Paasissutissat tassaniittut Danmarkimi CPR-it aaqqissuussaanerat atorlugit pissarsiarineqartarput. CPR-i kalaallit innuttaasut allattuiffianit paasissutissanik ilaatigut nutarsarneqartarpoq.
Naatsorsuinerit januarip aallaqqaataani nunami najugaqartuusunut tunngasuusarput. Najukkamut aalajangiinermi tunngaviusoq Indenrigsministereqarfiup ”Inuit nalunaarsorsimaffiini aammalu CPR-mi inuit najugaqarfiinut nalunaarsuinermi najoqqutassiaq”-mi tamanna nassuiaasiorlugu allaaserisaavoq.
Nalunaarutit kinguaattoortarnerat
Erninerit, toqusarnerit, nuuttarnerit il.il. ilaatigut kinguaattoortumik nalunaarutigineqartarput. Kingusinaarlutik nalunaarutaasut nalunaarsornissaannut kisitsisitigut paasissutissat naatsorsornerini piffissamik killiliigallartoqartarpoq. Pisoqalisunik nalunaaruteqarnernut piffissaliussaqanngilaq taamatuttaaq paasissutissanik naqqiissuteqarnissamut.
Kalaallit Nunaannut tikittut aamma Kalaallit Nunaannit aallartut
Pisumut ataatsimut paasissutissat kommuneqarfiup inuit nalunaarsorsimaffiata nalunaarutigisarpai paasisat kommuneqarfimmut takkussorneri ilutigalugit ilisimaneqaleraangata nalunaarsuineq pisarpoq. Inuit nuuttut inatsisitigut nuussimanerminnik piffissap aaliangersimasup iluani nalunaarutiginnissallutik pisussaallutik ilaasa ilisimaneq ajorpaat. Nuuttut 60 procentiisa missaat nuunnerminniit sapaatip akunnerata ingerlanerani nuussimallutik nalunaaruteqartarput.
2006-mi nutsernerup imaluunnit nuunnerup pineranit ullut qassit ingerlasarnersut nalunaarneqarnerannut
|
|
Kalaallit Nunaannut nuuttut |
Kalaallit Nunaata avataanut nuuttut |
|
90 pct. |
Ullut 37 |
Ullut 31 |
|
95 pct. |
Ullut 70 |
Ullut 51 |
|
99 pct. |
Ullut 226 |
Ullut 197 |
Kisitsisit nutaat tunniussinnaajumallugit ulloq nalunaarfissamiit qaammat ataasiinnaq utaqqisarpugut.
Tamanna ajornaatsumik pissappat nuunnerit pinerannit nalunaarutiginerannut/nalunaarsornerannullu ukiut tallimanit ikinneruppata (ullut 1.825). Sivisunerusumik kingusinaartoqarpat naalunaarsorneri kukkunertut isigineqassapput, taamak kingusinaartigalutik nalunaartartut ikitsuaraannaapput.
CPR-p aaqqissussaaneranit paasissutissat
Innuttaasut kisitsisitigut paasissutissiornerat pillugu nalunaarsuiffimmi CPR-mit paasissutissat immikkut qinikat ilanngunneqartarput. Innuttaasulli akunneranni ilageeqarnermut attaveqarnerannut tunngasut, atorfinnut tunngasut aammalu aqqit ilaanngunneqarneq ajorlutik. Paasissutissat aallaavittut tunngaviusussat kukkuneqarnersut misissorneqartarput. Paasissutissat suiaassusermut utoqqaassusermullu tunngasut pissarsiarineqartarput, ataasiakkaannguakkut kukkunertaqartartut. Kukkunerit taama ittut naqqinneqartarput meeqqap inuuffiini ukiuni siullerni.
Najukkamut kodi perlersinneqartarpoq nalunaarsuiffiup najugaqarfiit pillugit nalunaarutigisanit. Nalinginnaavoq paasissutissani pineqartuni nalorninernik ilaqartarnera, tamanna ilaatigut peqquteqartarluni nalunaaruteqartussaatitaasoq tassaasarmat innuttaasoq nammineq aammattaaq assigiinngissuteqartitsisinnaasarpoq najugaqarfiup nalunaakkap eqqoqqissaartumik inuit nalunaarsorsimaffianni nalunaarsimanera. 2009-p kingorna najugaqarfiit pillugit nalunaarutinut sumiiffiit kodilerneqarnerat taannalu allanngortinnagu suliarinninnerni ingerlatitseqqinnernilu atorneqassalluni. Sumiiffiit pillugit kodi Asiamit aalajangersugaavoq pisortatigoortuunngitsumik najoqqutakkuminarsagaq ”sumiiffiup annertussusia ima annertutigissanngitsoq najugaqarfiussalluni ullunilu suliffissaqarfiulluni.”
Taaguutit
Sinerissap agguataarnera
Januarip aallaqqaataani 2009-mi nunap kommuneqarfii 18-iusut sisamanut kommunerujussuarnut agguataarneqarput. Kommuniusimasunut tunngatillugu naatsorsuuserinerni suli pisariaqartinneqarmat taaguut ”nunap immikkoortui” atorneqarallarpoq. Innuttaasut pillugit naatsorsuutit peqqissaartumik allaaserineqalerput soorlu sumiiffiit najugaqarfigineqartut. Siornaguttaaq ataatsimoortunngorlugit: ”kommuneqarfiit avataanni” danskit amerikkarmiullu 1951-mi isumaqatigiinnikkut aaliangersagaat malillugu illersornissakkut sakkutooqarfinni sakkutuujunngitsutut inissisimasut taamatullu silasiorfinniittut.
2001-mi Kangerlussuaq Sisimiut Kommuniannut ilanngunneqarpoq.
Kommunerujussuarnut inissiineq ukiut marluk qaangiuttut pigaluartoq suli Innuttaasut pillugit naatsorsuutinut tunngasunik arlalinnik unammillernartoqarpoq – minnerunngitsumik tunummut isigaluni.
Innuttaasut pillugit naatsorsuutini tabelit takutippaat sinerissap agguataarnera atuuttoq – taamatullu kingumut naatsorsuilluni. Assersuutitut Kangerlussuaq pillugu naatsorsuutit Qeqqata Kommunianut akuutinneqartut, 1977-miit Sisimiut immikkoortortaatut tassanngalu siumut. 1. august 2010-miit suli nalornissutaapput Nunaqarfiit, Savaateqarfiit, unittarfiit (station) taamatullu allat sumiiffittut isigineqartariaqartut killilersorneri. Taamaattumik Innuttaasut pillugit naatsorsuutip pineqartut Nunaqarfittut ilaatigullu sumi najugaqarneq erseqqissumik aaliangerneqarsinnaanngikkaangat naatsorsuutinut ilannguttarlugit. Pineqartumi taaguut ”sumiiffiit allat” atorlugu ingerlanneqartarlutik.
Asiap sumiiffiit pillugit nalunaarsuuteqarfia ingerlaavartumik aaqqissortarpai, kisianni paasissutissat Inuit Nalunaarsorsimaffiisa sulinerminni atugassaraat Innuttaasut pillugit nalunaarsuuteqarfimmit atorneqalersinnagit.
Ilagisariittut attaveqarneq
Angajoqqaajusoq imaluunniit angajoqqaajusut Kalaallit Nunaanni inunngorsimasuuppata ilagisariittut Kalaallit Nunaannut attaveqarnermik taaguuteqartinneqarpoq.
Ilanngaatitaqanngitsumik kinguaassiorneq (BRR)
Arnat 15-49-nik utoqqaassusillit 1.000-iugaangata niviarsiaqqat ajornatik inuusut tassaaput ilanngaatitaqanngitsumik kinguaassiorsinnaasutut naatsorsuutigineqartut (BRR). Arnat pineqartut naatsorsuisimanerit malillugit meeqqiorsimassapput 50-nillu ukioqalertinnatik toqusimassanatik.
Angajoqqaat
Inuit nalunaarsorsimaffiini innuttaasut inatsisit malilllugit kikkut angajoqqaarineraat paasissutissartaqarput. Inoorlaanut tunngasumik paasissutissat amigartarput tassa ataataasup katissimanngitsup ataataanini akuereqqaartussaasarmagu. Aammalu 1960 sioqqullugu inuusut paasissutissartaat amigartarlutik. Erninerilli pillugit allaaserisami angajoqqaaviit paasissutissartaat atorneqarput.
Sumi inunngorsimaneq
Naatsorsukkani amerlanerpaani innuttaasut sumi inunngorsimanerinut immikkoortiterneqartarput. Immikkoortut marluusarput: Kalaallit Nunaanni inunngortoq aamma Kalaallit Nunaata avataani inunngortoq. Inoqarpoq ikittuinnaagaluartunik sumi inunngorsimaneri paasissutissartaqanngitsunik. Naatsorsueqqissaarnerni tamakku Kalaallit Nunaata avataani inunngortutut naatsorsuunneqartarput.
Erniusartut nalinginnaasumik amerlassusii
Ajornatik erniusartut 1.000-iugaangata arnat 15-49-nik utoqqaassusillit naatsorsuutigalugit.
Agguaqatigiissillugu inuit inuusarnerannik kisitsit
Agguaqatigiissillugu inuit inuusarnerannik kisitsit teoritiskiuvoq ”piffissaq inuuffigisamut” taaguutaalluni. Agguaqatigiissillugu inuit inuusarnerannik kisitsit naatsorsorneqartarpoq naatsorsuinerit tulleriit marluk agguaqatigiissinnerisigut.
Agguaqatigiissillugu inuuffik
Anguniakkami taaneqartarpoq piffissaq inuuffiup sinnera tassa taaneqartarmat agguaqatigiissillugu inuup inuuffigisassaasa sinneri, tassa ukiuni inuuffiusuni toqusarneri piffissamut naatsorsuinerup pineranut naapertuuppat. Agguaqatigiissillugu piffissaq inuuffiusoq ukioqanngitsup inuuffissaattut naatsorsuunneqarajuttarpoq.
Inoorlaallutik toqusartunut tunngasoq
Ajornatik inunngortut 1000-iugaangata inunngornermit sapaatit akunnerini siullerni sisamani toqusut amerlassusii.
Ilanngaatitaqanngitsumik kinguaassiorneq (NRR)
Kinguaariinni arnat 1000-iugaangata, taakkunannga arnat ilimagisatut inunngortut erniorsinnaassuseqartut, ernisut toqusullu piffissami naatsorsuinernut naapertuullutik.
Toqungallutik inuusartunut tunngasoq
Inunngortut 1.000-iugaangata toqungallutik inuusut amerlassusaat taamatullu inuuffimmiit sapaatip akunnerata siulliup ingerlanerani toqusartut.
Tamakkiisumik erniorneq (TFR)
Tassani siunertaavoq assersuutitut kinguaariinni arnat 1000-it erniorsinnaassuseqarnerup nalaani (15-49-nik utoqqaassusillit) qassinik meerartaarsinnaanerat, arnat 50-nik ukioqalinnginnerminni toqusimannginnissaat tunngavigalugu, aammalu arnat ernisimassappata piffissami misilittakkat malillugit naatsorsuinernut naapertuuttumik.
Naalungiarsuit toqusarnerannut tunngasoq
Ajornatik inunngortut 1000-iugaangata ukiumi inuuffimmi siullermi toqusut amerlassusii.
Agguaanerit assigiissakkat
Innuttaasut akornanni utoqqaassutsit assigiinngitsut agguarneri assersuussassat. Eqquinngitsunik naammassiisarunnaarnissaq anguniarlugu innuttaasut utoqqaassusaannut assigiimmik agguaaneq atorlugu nunguteriarneqassarput. Ukiup qaammatisiutai pillugit allanngorarnerit nalaatsornikkut pisut sunniinerat millisinniarlugu naatsorsuinerit ukiunut 5-nut ataatsimut naatsorsuinerit ingerlanneqarput.
Erniusartut amerlassusii tamakkerlugit
Ajornatik inunngortut innuttaasut 1000-iugaangata.
Toqusut agguarneri tamakkerlugit
Toqusut amerlassusii innuttaasut 1000-iugaangata.